پنجشنبه ۱۶ اردیبهشت ۱۳۹۵ -
معرفی
جشنواره بین‌المللی فارابی، توسط وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، به‌صورت سالانه برگزار می‌گردد. این جشنواره با عنایت به اهداف مشخص شده برای آن در دو حوزه نظری و کاربردی، از حیث سازمانی به‌گونه‌ای تعریف شده تا از حداکثر حمایت مراکز پژوهشی- آموزشی فعال در گستره علوم انسانی برخوردار باشد. برای این منظور تجارب ارزنده جشنواره‌های بین‌المللی کشور و دیدگاه‌ها و پیشنهادهای ارایه شده از سوی فرهنگستان‌ها و مؤسسات پژوهشی و علمی کشور مورد توجه قرار گرفت و در طراحی جشنواره به‌کار گرفته شد که در مجموع، تلاشی فراگیر و اقدامی جمعــی را برای شناسایی و تقدیر از برگزیدگان علوم انسانی و اسلامی، شکل می‌دهـد.
جشنواره بنا به تعریف در دو سطح «جوان (زیر ۳۵ سال)» و «بزرگسال» به دریافت، بررسی و انتخاب آثار برگزیده می‌پردازد و از حیث قلمرو جغرافیایی دو حوزه داخل و خارج (بین الملل) را پوشش می‌دهد. در حوزه داخل کشور، تمامی آثار تولید شده توسط ایرانیان، فارغ از محل کنونی سکونت و اشتغال، مدنظر است و در حوزه خارج از کشور، تولید آثار پژوهشی توسط کسانی که دارای تابعیت ایرانی نیستند، دنبال می‌شود.
موضوع جشنواره
موضوع جشنواره، تقدیر از تحقیقات حوزه علوم انسانی و اسلامی است. آثاری در جشنواره پذیرش، بررسی، ارزیابی و معرفی می‌شوند که واجد ویژگی «اثر پژوهشی» باشند و قالب ارائه آنها می‌تواند متفاوت باشد.
در کنار دو بخش داخلی و بین الملل، بخشی نیز تحت عنوان "بخش ویژه" شامل موارد زیر اختصاص یافته است:
- پیشکسوت علوم انسانی ایران
- شخصیت‌های پیشرو در حوزه علوم انسانی ایران
- نظریه‌پرداز برتر
- مترجم برتر و تاثیرگذار در حوزه اهداف جشنواره
- انجمن علمی برتر
- نشریه علمی پژوهشی برتر
۱. ضرورت برپایی و برگزاری جشنواره
ماهیّت فرهنگی تعالیم اسلامی و تاریخ ایران، ضرورت تأکید بر نقش و کارکرد علوم انسانی و نیز اهتمام ویژه به اهمیت و اعتلای آن را پیش روی مدیران و برنامه‌ریزان حوزه دانش، فرهنگ و آموزش جامعه قرار می‌دهد. از این رهگذر، در کنار گریزناپذیر بودن شکل‌گیری مناسباتی نهادمند برای بازسازی بنیادهای عمومی و اجتماعی تولید دانش و انجام پژوهش، توجه به تقویت و بهبود انگیزه و بنیه اعضای جامعه علمی کشور در جهت ایفای نقشی مولد و پیشرو، امری ضروری است؛ کارکردی که مستعد و برخوردار از بیشترین توان در دستیابی به افق اهداف و برنامه‌های راهبردی و کلان توسعه علمی کشور است. امری که می‌تواند در شمار بزرگ‌ترین توفیق‌های ما در تحقق این اهداف و ارتقاء جایگاه منطقه‌ای و جهانی کشور باشد.
از سر این ضرورت است که سند چشم‌انداز جمهوری اسلامی ایران در افق ۱۴۰۴ هـ.ش در تصویری که از جامعه مطلوب و پیشرو در مسیر آرمان‌های بلند انقلاب اسلامی و قانون اساسی عرضه کرده است، دستیابی به اهداف آن را نیازمند شکل‌گیری فعالیت‌ها و جریان‌های فراگیر علمی می‌داند. درحالی‌که تدارک زمینه برای تحقق اهداف سند چشم‌انداز در حوزۀ علم و فناوری، نیازمند فعالیت برنامه‌محور و مؤثر علوم انسانی در عرصه‌های مختلف اجتماعی است و به‌رغم اهمیت بی‌بدیل علوم انسانی در بنیاد و بنای مدنیت و تحول و تمدن نوین، این علوم و جایگاه و کارکرد آن در کشور ما با کم‌توجهی در برنامه‌ریزی‌های راهبردی ملی روبه‌رو بوده است و هم از این روست که در کنار دیگر تنگناهای تاریخی، از کم‌وزنی نقش ذهن‌پروردۀ مدیریتی خود بی‌نصیب نمانده است. یکی از اقدامات ضروری که می‌توانست در مسیر تقویت و ارتقای علوم انسانی کشور برای خروج از بند موانع موجود، مؤثر واقع شود، ایده راه‌اندازی جشنواره بین‌المللی فارابی (ویژه تحقیقات علوم انسانی و اسلامی) بود؛ اقدام و جریانی که از همان آغاز شکل‌گیری، جامعه علمی کشور و مشتاقان منتظر تحول علمی جامعه از آن استقبال کرده و با حمایت و مشارکت گسترده آنان تداوم یافت.
به منظور عملیاتی‌شدن و اجرای این عزم و تصمیم ملی، دبیرخانه جشنوارۀ بین‌المللی فارابی در سال ۱۳۸۶ در پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری تأسیس و تلاش برای برگزاری سالانه این رویداد علمی را آغاز نمود تا بشود که از این زاویه، هدف «زمینه‌سازی ارتقای پژوهش‌های علوم انسانی و اسلامی» از طریق تشویق پژوهشگران، معرفی آثار پژوهشی و ایجاد فرصت تبادل نظر با عنایت ویژه به «نوآوری»، «بومی‌گرایی» و «کاربردی‌بودن» در چارچوب پاسخگویی به نیازها و حل مسئله‌های جامعۀ ایرانی بر اساس سند چشم‌انداز جمهوری اسلامی و برنامه‌های پنج‌ساله توسعه فراهم آید. با این‌حال ضرورت‌های برگزاری جشنواره بین‌المللی فارابی را میتوان با نگاهی تفکیکی‌تر در موارد زیر دسته‌بندی نمود:
الف. ضرورت تقویت اعتبار علوم انسانی
به‌رغم اینکه مبادی و متون مربوط به علوم انسانی در فرهنگ ایرانی ـ اسلامی از اعتبار ویژه‌ای برخوردار است (تا آنجا که میتوان اعتبار تمدن ایرانی ـ اسلامی را بر پایه مبادی، محتوا و مناهج کارگشای دانشِ جامع حوزه علوم انسانی آن فهم کرد)، با این حال طی سده و سالیان اخیر، به نحوی افول این موقعیت مشاهده می‌شود. به ویژه با غلبه نسبی آموزه‌های غیربومی بر فضای آموزش و کاهش عمق محتوایی معارف علوم انسانی و بالاخره به حاشیه رفتن آن در مواقف و سازوکارهای تصمیم‌گیری، پدیداری نامیمون و بی‌اصالت مرزهای هویت و معرفت بومی و تاریخی کشور را به مخاطره انداخته است. ازاین‌رو، احیا و توسعه علوم انسانی به مثابه یک ضرورت ملی بر محور بازنگری و درمان‌جویی نیازمند توجهی بیش از پیش است، ضرورتی که جشنواره بین‌المللی فارابی با تأکید بر تقویت اصل «اعتباربخشی به علوم انسانی ـ اسلامی» آن را در دستور کار خود قرار می‌دهد.
ب. ضرورت نظریه‌پردازی در حوزه علوم انسانی
نقش فزاینده و مؤثر علوم انسانی کشورها در توسعه قدرت ملی و ارتقای جایگاه بین‌المللی آنها، مخصوصا زمانی که یک کشور در پی ارائه الگویی برای زندگی اجتماعی در سطح جهانی است، قابل کتمان نیست. این واقعیت ما را به آنجا رهنمون می‌شود که واحدهای سیاسی و اجتماعی یک مرز و بوم بدون توجه به اصل «نظریه‌پردازی» در حوزه دانش انسانی، نمی‌توانند به تعریف و تألیف الگویی مناسب و کارگر ـ حتی ـ از توسعه متوازن در شرایط داخلی خود دست یابد. ازاین‌رو، برای توسعه مرزهای دانش علوم انسانی و دست‌یافتن به چشم‌اندازهای قدرتمند نظری و علمی ناشی از آن، اقتضا میکند که جریان ارتقاء و جهت‌مندی به سمت کمال علوم انسانی، احیا و مورد اهتمام واقع شود. چنانکه سابقه تاریخی علوم انسانی و دانشمندان این حوزه حاکی از توان سرافراز آنان در تولید نظریه‌های راهگشای عمل بوده است.
ج. ضرورت نقد گفتمان غالب بر دانش و پژوهش علوم انسانی
نقد گفتمان، امکانی برای آگاهی از توان موجود و ضرورت عرضه جایگزین است. برای کشوری که اهتمام به بازپرداخت جامعه‌ای پاگرفته در بستر میراث علمی و فرهنگی هم‌خوان با سنن ارزشی خویش دارد نقد گفتمان رایج ضرورتی بی‌چون است که جز از گذر آن نمی‌توان به ارائه نظریه و روش برای توسعه معرفتی و کالبدی آن اقدام کرد. بازسنجی گفتمان‌های غالب بر حوزه‌های دانایی و دانش علوم انسانی، ضرورتی کتمان‌ناشدنی برای تولید و توسعه آنهاست. در این میان، نهادها و مراکزی لازم است تا بخشی از کارکردهای انگیزه‌سازی، ایده‌پروری و تمهید عملیاتی این تحول بزرگ را برعهده گیرند. جشنواره بین‌المللی فارابی به‌دلیل کارکرد انگیزشی، تبادلی و زمینه‌سازِ خود می‌تواند دراین‌باره نقش مؤثری ایفا کند.
د. تمهید شرایط برای عرضه تولیدات علوم انسانی کشور در عرصه بین‌المللی
جشنواره بین‌المللی فارابی فرصتی بی‌نظیر برای خلق انگیزش ایده‌پردازی و تقویت تمایل به طرح‌ریزی برنامه‌های پژوهشی علوم انسانی در سطح بین‌المللی است؛ فرصتی که با تقویت روح پژوهش و ابتکار در تمام زمینه‌های علمی، فرهنگی و اسلامی، تقویت باور به توسعه دانایی‌محور و گسترش دانش در حوزه علوم انسانی را در میان پژوهشگران و دانشوران فراهم می‌آورد و امکان آزمون آنها را فراهم میکند. دراین‌باره، جشنواره بین‌المللی فارابی را میتوان امکان و انگیزه‌ای برای توسعه فضای رقابت علمی، زمینه فرازگیری ارزش علمی یافته‌ها و پرداخته‌های این حوزه دانست که منجر به ارتقای جایگاه آن در گفتمان و نظام مدیریت دانش می‌گردد؛ رسالتی مهم و کارگشا که وجوب تمهیدی خود را از عینیت ضرورت اهداف و افق موردنظر در سند چشم‌انداز جمهوری اسلامی ایران می‌یابد.
۲. مبانی قانونی، اهداف و ساختار جشنواره
الف. مبانی قانونی
تأکید بر ضرورت توجه به توسعه و تقویت علوم انسانی، از جمله موجبات اقبال مسئولان و صاحب‌نظران کشور به اولویت سیاستگذاری و برنامه‌ریزی راهبردی در مسیر بهبود و تحول کیفی در پژوهش‌های علوم انسانی و از این مجرا امکان عملیاتی شدن نخستین گام‌های قانونی در تحقق این مهم را فراهم آورد. تصویب تبصره ۸۸ قانون برنامه دوم توسعه را میتوان از جمله اقدامات مؤثر در این‌باره دانست که در همان ابتدای امر سهم هزینه‌های تحقیقاتی را به ۵/۱ درصد تولید ناخالص داخلی افزایش داد. با تقویت اراده پیشبرد چنین رویکردی بود که در سال ۱۳۷۵ نیز «برنامه ملی تحقیقات» توسط شورای عالی پژوهش به تصویب رسید که از جمله در عناوین برنامه دهگانه آن، «برنامه ملی تحقیقات علوم انسانی» به عنوان سرفصلی اصلی مطرح شد. فراهم شدن چنین مقدماتی زمینه‌ساز استخراج منابع و مواد حقوقی و قانونی مؤید و مجوز برپایی جشنواره بین‌المللی فارابی در چارچوب امکانات ظرفیت‌ساز نظام تصمیم‌سازی کشور گردید. از جمله مبانی قانونی شکل‌گیری جشنواره میتوان به مواد قانونی زیر ارجاع نمود:
•جشنواره بین‌المللی فارابی در اجرای بند ۴ اصل۳ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران برپا شده است؛ آنجا که در ماده‌ای از این
عالی‌ترین منشور تقنینی کشور، «تقویت روح بررسی و تتبع و ابتکار در تمام زمینه‌های علمی، فنی، فرهنگی و اسلامی از طریق تأسیس مراکز تحقیق و تشویق محققان» رسالتی مهم برشمرده شده است.
•جشنواره بین‌المللی فارابی در راستای تحقق اهداف سند چشم‌انداز ۱۴۰۴ هجری شمسی کشور برگزار می‌شود؛ آنجایی که «جمهوری اسلامی ایران» موقعیت قدرت اول علمی، فناوری و اقتصادی منطقه را به‌دست می‌آورد؛ نویدی که الهام‌بخش جمهوری اسلامی ایران برای شناسایی و به‌کارگیری ظرفیت‌های علمی کشور و جهان اسلام در سطح بین‌المللی است.
•جشنواره بین‌المللی فارابی توسط وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و به‌عنوان یکی از رویدادهای تقویمی ثابت و مهم علوم انسانی بیش از یک دهه در کشور برگــزار می‌شود.
ب. اهداف جشنواره
هدف کلی جشنواره بین‌المللی فارابی را میتوان تمهید و تقویت زمینه‌های مساعد، توجه به ضرورت تولید دانش علوم انسانی و اسلامی درخور نیازهای جامعه پیشرو اسلامی و ایجاد ظرفیت‌های انگیزشی و حمایتی اقبال به پژوهش و نوآوری دراین‌باره دانست. در هم‌نوایی با این هدف غایی و در ذیل آن، میتوان اهداف زیر را برشمرد:
•شناسایی و معرفی استعدادهای برتر در حوزه علوم انسانی و اسلامی؛
•معرفی و ارائه آثار و نظریه‌های برتر و روش‌ها و طرح‌های جدید در حوزه علوم انسانی و اسلامی در میان اندیشمندان ایرانی و غیر ایرانی و مجامع علمی داخلی و خارجی؛
•تشویق تولید، تقویت، توسعه و بومی‌سازی علوم انسانی در ایران و جهان اسلام؛
•تمهید شرایط مساعد فرهنگی برای توسعه و تعمیق علوم انسانی و اسلامی در کشور برای ترغیب، تشویق و هدایت استعدادهای جوان به تحصیل و تحقیق در این حوزه؛
•کمک به تبیین اهمیت، کارکرد و نقش خطیر و مؤثر علوم انسانی در فرایند برنامه‌ریزی و سیاستگذاری محلی و ملی در زمینه‌های مختلف؛
•کمک به کاربردی کردن علوم انسانی از طریق شناسایی مسئله‌ها و نیازهای جامعه ایران و جهان اسلام؛
•ترغیب پژوهشگران برای شناسایی، تصحیح و تحقیق انتقادی در متون و میراث علمی و فرهنگی ایرانی و اسلامی؛
•آشناسازی و عمق‌بخشی به آگاهی جامعه ایران و جهان اسلام، مخصوصا جوانان، با دستاوردها و کاربردهای علوم انسانی در حوزه‌های تولید علم، تمدن‌سازی و مدیریت جامعه؛
•ایجاد فضای مناسب برای حضور فعال علوم انسانی و اجتماعی جمهوری اسلامی ایران در تراز جهانی.
ج. ویژگی‌های بنیادی جشنواره
جشنواره بین‌المللی فارابی توسط وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و با همکاری دو سازمان بین‌المللی یونسکو و آیسسکو، بنیاد ملی نخبگان و همچنین برخی مراکز مهم علمی و پژوهشی داخلی به صورت سالانه برگزار می‌گردد. مناسبات درونی و ارتباطات سازمانی این جشنواره معطوف به اهداف تعریف شده، به‌گونه‌ای سامان‌یافته که از حداکثر حمایت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و سایر مراکز آموزشی، پژوهشی و فناوری فعال در گستره علوم انسانی و اسلامی برخوردار شود. برای این‌منظور تجارب ارزنده سایر جشنواره‌های بین‌المللی کشور و دیدگاه‌ها و پیشنهادهای ارائه شده از سوی فرهنگستان‌ها و مؤسسات پژوهشی و علمی کشور مورد توجه قرار داده شد و در طراحی این جشنواره به کار آمد. افزون بر آن، بسیاری از نهادهای علمی و پژوهشی حوزوی و دانشگاهی به‌صورت مؤثر جهت مشارکت درسیاستگذاری جشنواره فراخوانده شده‌اند که در مجموع، تلاشی فراگیر و اقدامی جمعی را برای شناسایی و تقدیر از دانشوران برجسته این حوزه شکل می‌دهد.
این جشنواره در دو سطح «جوان» (۳۵ سال و کمتر) و «بزرگسال» به دریافت، بررسی و انتخاب آثار برگزیده می‌پردازد و از حیث قلمرو جغرافیایی دو حوزه داخل و خارج کشور را پوشش می‌دهد. در حوزه داخل کشور، تمامی آثار تولید شده در گستره علوم انسانی و در حوزه خارج کشور، آثار تولید شده در زمینه شناسایی تمدن اسلامی و ایران‌شناسی پذیرش و ارزیابی می‌شوند.
به طورکلی، مهم‌ترین ویژگی‌های بنیادی جشنواره بین‌المللی فارابی که موجبات تعیّن و تداوم کارکردی و ماهوی آن را فراهم می‌سازند، به شرح زیر قابل ذکر است:
۱. ادواری بودن: این جشنواره به صورت سالیانه و در ایران برگزار می‌شود. نخستین دوره جشنواره در بهمن‌ماه ۱۳۸۶، دومین دوره در دی‌ماه ۱۳۸۷، سومین دوره در آبان‌ماه ۱۳۸۸، چهارمین دوره در آبان‌ماه ۱۳۸۹، پنجمین دوره در آبان‌ماه ۱۳۹۰، ششمین دوره در آبان‌ماه ۱۳۹۱، هفتمین دوره آن در بهمن‌ماه ۱۳۹۳، هشتمین دوره آن در بهمن‌ماه ۱۳۹۵، نهمین دوره در دی‌ماه ۱۳۹۶ و دهمین دوره آن در بهمن‌ماه ۱۳۹۷ برگزار شد و یازدهمین دوره آن نیز در مردادماه ۱۳۹۹برگزار می‌شود.
۲. بین‌المللی بودن: مشارکت در جشنواره برای تمامی پژوهشگران )ایرانی و غیر ایرانی( حوزه علوم انسانی و اسلامی آزاد است. این جشنواره برای تبادل آرای متفکران، دانشمندان، پژوهشگران، هنرمندان و نهادهای علمی و فرهنگی جهان، زمینه‌های لازم را فراهم می‌آورد، جلوه‌های فرهنگی، علمی، ادبی و هنری را به جهان معرفی میکند و زمینه آشنایی محققان ایرانی با دستاوردهای جدید علمی و فرهنگی
